نگاهی به روند سریال‌سازی بعد از انقلاب در تلویزیون ایران
کارگردانانی که در دهه ۶۰ با تلویزیون کار می‌کردند با مجموعه «صداوسیمایی» روبه‌رو بودند که بدنه‌ای قوی و مدیریتی فارغ از سلیقه ها داشت
چند سال است که در ماه محرم سریالی ویژه این ایام در قاب تلویزیون به چشم نمی‌خورد و تنها بازپخش آثار از پیش ساخته شده مثل «مختارنامه» و «شب دهم» نهایت نگاهی است که رسانه ملی به این ایام دارد
سریال‌های تاریخی در گروه الف ویژه که عمدتا به استفاده از تجهیزات فنی ،دکورهای سنگین و هزینه‌های بالا شناخته می‌شوند، تقریبا از تلویزیون رخت بربسته‌اند.
اولین ماه پاییز،به نیمه پایانی خود نزدیک می‌شود و تلویزیون با تاخیری نسبتا طولانی در جنب و جوش آماده شدن برای شب های بلند و بارانی پاییز است.هر یک از شبکه‌ها به نوبه خود در تلاش هستند تا بخشی از اوقات فراغت مخاطبان‌شان را در شب‌های آرام فصل خزان پر کنند؛شب هایی که به واسطه طولانی بودن،باعث گسیل هرچه بیشتر مخاطبان به برنامه‌ها و سریال‌های تلویزیونی می‌شود تا در این گوی و میدان،بار دیگر فرصتی برای محک زدن سریالها و برنامه‌های تلویزیونی فراهم آید.هرچند این رسانه عظیم،در چند سال اخیر آن‌گونه که باید از این فرصت استفاده نکرده و حتی عقبگرد داشته است.اما با نگاهی خوشبینانه امید است نوبرانه‌های تازه پاییزی که در ادامه به آن‌ها خواهیم پرداخت،این بار بتوانند با آنچه در چنته دارند، از بخش رسانه ملی اعاده حیثیت کنند.
تکیه بر قدیمی‌های محبوب!
اما حکایت افت سریال‌های تلویزیونی و پایین آمدن تدریجی کیفیت آن‌ها ،مساله‌ای نیست که بتوان به راحتی از آن چشم پوشید.اگر نگاهی اجمالی به تاریخ سریال سازی در ایران داشته باشیم،در می‌یابیم که این مقوله، یک سیر تدریجی را از حدود ۳۰ سال پیش تا به امروز طی کرده است.به‌رغم اینکه در دهه ۶۰ نسبت به امروز،سریال‌سازی با امکانات کمتری صورت می‌گرفت، آثار فاخر و محبوب فراوانی از آن دهه در خاطرات باقی مانده است به طوری که امروز هم وقتی کفگیر رسانه ملی به ته دیگ می‌خورد دست به دامن این آثار می‌شود.شاید دلیل این بود که کارگردانانی که در دهه ۶۰ با تلویزیون کار می‌کردند با مجموعه «صداوسیمایی» روبه‌رو بودند که بدنه‌ای قوی و مدیریتی فارغ از سلیقه ها داشت؛ بدنه ای که حاصل سال‌ها کار پیش از انقلاب بود و بعد از انقلاب نیز امکانات ایجاد شده در آن مورد بهره برداری هنرمندانی قرار گرفت که گاه بعضی از آنان فعالیت هنری خود را پیش از انقلاب شروع کرده بودند.
در آن دهه سریال‌های تاریخی از دیگر ژانر‌ها پیشی گرفت تا جایی که «کوچک جنگلی»،«مدرس»، «امیرکبیر» و «بوعلی سینا» در کنار شاهکارهایی مثل «هزاردستان»، «سربداران»و «سلطان و شبان» قرار گرفت و محبوب باقی ماند.با ورود به دهه ۷۰ رفته رفته روند سریال‌سازی از موضوعات جنگی یا نیمه جنگی فاصله گرفت و به سریال‌های آپارتمانی و خانوادگی نزدیک شد.در همین سال‌ها بود که «همسران» به کارگردانی بیژن بیرنگ و مسعود رسام و «پدر سالار» به تهیه کنندگی و کارگردانی اکبر خواجوی از تلویزیون سردرآوردند و «در پناه تو» با روایت یک داستان عاشقانه از نسل جوان دانشجو روی آنتن رفت. اینها نشان از تغییر رنگ سریالها در دهه ۷۰ داشت.حال و هوایی که در مجموعه‌هایی چون «خانه سبز» به کارگردانی بیژن بیرنگ و مسعود رسام، «آپارتمان» ساخته اصغر هاشمی، سریال «کت جادویی» به کارگردانی محمدحسین لطیفی، «داستان یک شهر» به کارگردانی اصغر فرهادی «هتل» ساخته مرضیه برومند، «آژانس دوستی» با کارگردانی گروهی نمود و بروز داشت اما در آن سال ها برخلاف امروز ، سریال‌سازی محدود به ژانر خاصی نبود. در همان دهه سریال‌هایی با مضامین متفاوت و سرگرم‌کننده مثل «داستان یک شهر»، «گل پامچال»،«آژانس دوستی»،«تفنگ سرپر» و … هم جزو نمونه‌های موفق بودند.
همچنین در ژانرهای تاریخی سریال های ماندگاری مثل «امام علی(ع)» و «روزی روزگاری» تولید شد یا در گونه پلیسی مجموعه جذابی مثل «مزد ترس» روی آنتن رفت که به زعم بسیاری از دوران خودش جلوتر بود و خیلی خوب دیده شد.در دهه ۸۰ ما شاهد رویکردی در زمینه سریال‌سازی بودیم که بیشتر مایل به گونه‌های اجتماعی بود.اما در همان عرصه نیز تجربه‌های متفاوتی از کارگردان‌ها تبدیل به مجموعه‌هایی شد که این توانایی را داشت تا مخاطبان میلیونی‌اش را هفته به هفته یا شب به شب منتظر قسمت‌های بعدی نگاه دارد و در مجموع هم او را راضی کند.از جمله سریال «مدار صفر درجه» ساخته حسن فتحی که با اقتباس از کتابی به همین نام، درباره زندگی عبدالحسین سرداری،دیپلمات دولت ایران در فرانسه در خلال جنگ جهانی دوم بود.همچنین سریال‌های «پس از باران» ، «پلیس جوان»، «شب دهم»، «زیر تیغ»، «روزگار قریب»، «تب سرد»، «یوسف پیامبر» و مجموعه سریال‌های طنز ساخته مهران مدیری و هم دوره‌هایش از نمونه‌های موفق این دوران به حساب می‌آمدند که هنوز هم از شبکه‌های داخلی و ماهواره‌ای تکرار می‌شوند و بیننده ثابت خود را دارند.
در سال‌های آخر این دهه تا به امروز کمتر سریالی ساخته شده که موفقیت مجموعه‌های سه دهه قبلش را تکرار کرده باشد. شاید اگر نمونه‌های مختلفی مثل «ساختمان پزشکان»، «مسافران» ،«مختارنامه» ، «دوران سرکشی» و با کمی ارفاق «پایتخت» را کنار بگذاریم بقیه ساخته‌ها حتی به سختی یادآوری شوند.با این فلش بک،می توان سقوط آزاد سریال سازی در رسانه ملی را به راحتی لمس کرد.شاید به همین دلیل است که مخاطبان تلویزیون گرایش بیشتری به تماشای همان سریال‌های قدیمی دارند.مصداق بارز این امر، شبکه تلویزیونی آی فیلم است که در طول تمام ساعات شبانه روز سریال‌های تکراری شبکه‌های مختلف طی ۳۰ سال گذشته را پخش می‌کند و اتفاقا به خاطر همین رویکرد، مخاطبان بیننده‌های ثابت و بسیاری پیدا کرده است که هربار سریالی قدیمی باز پخش می‌شود با میل و اشتیاق فراوان شب و روز، قسمت به قسمت، با ولع سریال‌های رنگ و رو رفته ظاهرا تاریخ مصرف گذشته را تماشا می‌کنند و ضمن بیدار شدن حس نوستالژیک‌شان، اوقات استراحت خود را با تماشای این قبیل سریالها پر کرده و کمتر سراغ سریال‌های جدید شبکه‌های سراسری می‌روند.اما تا کی می‌توان با تکیه بر این سریال‌های قدیمی محبوب ،از حس نوستالژی مردم سوء استفاده و نبض مخاطب را در دست نگه داشت ؟!باید گفت این تکیه که گاه شبیه به شاهراهی برای نجات عمل می‌کند،زمانی هم از آن سوی بام افتاده،کاراکتر‌های محبوب را لُس و مخاطب را خسته می کند.
دست‌های خالی در سریال‌های مناسبتی
چند سال است که دست رسانه ملی در تولید سریال‌های مناسبتی خالی است،بسیاری از کارشناسان دلیل اصلی عدم توجه مخاطبان به برنامه‌های تلویزیونی و به ویژه سریال‌های مناسبتی را به دلیل عدم وجود خلاقیت و به روز شدن آثار تولید شده در سیما می‌دانند و معتقدند با گذشت هر سال، تولیدات تلویزیون روندی رو به زوال را پیش رو می‌گیرد و این برای یک رسانه ملی ضعف بزرگی محسوب می‌شود.از سوی دیگر هر سال مخاطبان سریال باز تلویزیون، هنوز هم چشم امید به شب‌های نوروز و ماه مبارک رمضان دارند تا بلکه به طنازی سریال‌های مناسبتی بخندند و تدارک ویژه تلویزیون را در این ایام به نظاره بنشینند، اما عجیب اینکه همان افت تدریجی سریال‌های ایام سال در این مناسبت‌های مذهبی و ملی هم به چشم می‌خورد و سال به سال مجموعه‌های نوروزی و ماه رمضانی ضعیف‌تر می‌شود.
همچنین چند سال است که در ماه محرم سریالی ویژه این ایام در قاب تلویزیون به چشم نمی‌خورد و تنها بازپخش آثار از پیش ساخته شده مثل «مختارنامه» و «شب دهم» نهایت نگاهی است که رسانه ملی به این ایام دارد.در این میان و در سال‌های اخیر همواره شاهد خبرسازی تلویزیون و مسئولانش بوده‌ایم که از نداشتن بودجه شکایت دارند و از عدم اختصاص بودجه‌های دولتی گله‌مندند.در این میان هنوز بخش خصوصی راهی به آنتن تلویزیون ایران ندارد.
سریال‌سازی در سراشیبی‌های‌تازه
در جواب این گلایه ها رسانه ملی هم سکوت نکرده و مشکلات اقتصادی سال‌های اخیر سازمان صداو سیما را توجیه قرار داده است. این روند باعث شده تا تلویزیون در پخش سریال‌های جدید خود با رویکرد دیگر و بسیار به روز عمل کند. به این صورت که سریال‌های در حال تولید به محض به پایان رسیدن به آنتن راه می‌یابند.ساعات کاری پشت صحنه سریالها از استاندارد و زمان مرسوم ۸تا ۱۲ساعته به ۱۶ تا ۱۸ساعت و زمان معمول ۶ تا ۸دقیقه ضبط در روز به ۱۰ تا ۱۴دقیقه و چه بسا بیشتر در یک جلسه تصویربرداری رسیده است.
همچنین چند سال است که سریالها هنگام پخش همچنان مراحل تصویربرداری خود را طی می‌کنند. مدت زمان تولید یک سریال با پیش‌تولیدهای کوتاه‌مدت گاهی به یک ماه و یک ماه‌و‌نیم هم تقلیل یافته است.از طرفی بعضی مرحله‌های کیفی در روند سریال‌سازی به‌دلیل شتاب رسیدن به آنتن حذف می‌شود. تاسیس شبکه‌های جدید از جمله شبکه نمایش که بر پخش فیلم و سریال تاکید دارد، اگرچه به مرور سریال‌های قدیمی و بازپخش آن‌ها می‌پردازد اما دست‌کم حق انتخاب سایر شبکه‌ها در بازپخش یک سریال را کاهش داده است.سریال‌های تاریخی در گروه الف ویژه که عمدتا به استفاده از تجهیزات فنی ،دکورهای سنگین و هزینه‌های بالا شناخته می‌شوند تقریبا از تلویزیون رخت بربسته‌اند. در مقطعی از فعالیت تلویزیون حداقل چهار یا پنج سریال در این گروه تولید می‌شد اما اکنون شمار این سریالها به یک یا دو اثر آن هم در بازه‌های زمانی چند ساله می‌رسد.سریال‌های تلویزیونی همچنین در گذشته معمولا از قاعده ۱۳ و ۲۶ قسمتی و مضربی از عدد ۱۳ بودن پیروی می‌کردند که به دلیل پخش هفتگی یا مناسبتی هر شبی‌شان بود اما این قاعده در حال حاضر برداشته شده است. باوجود تولید مینی‌سریال‌ها برای شب‌های قدر یا هفته‌های تقویمی نظیر هفته دفاع مقدس یا نیروی انتظامی، سریالها عمدتا طولانی هستند زیرا از نظر هزینه‌های تولید به‌صرفه‌تر است.
نیاز تلویزیون به تزریق بودجه باعث شده تا نگاهی غیرحرفه‌ای به مقوله تهیه‌کنندگی در این رسانه هم رایج شود.سرمایه‌گذاران مشتاق به سریال‌سازی بدون سخت‌گیری‌های لازم به مشارکت در این امر مبادرت می‌ورزند و خروجی کارشان به دلیل شناخت ناکافی از این رشته قابل توجه و درخور نیست. اینها شماری از آسیب‌های گریبانگیر رسانه ملی در سال‌های اخیر است .هرچند که پیش از این همچنین نقص‌هایی در نمایش تلویزیون دیده می‌شد.
پرطرفدارهای تابستانی
اما در تابستان ۹۷ پخش مجموعه‌هایی از جمله «پدر»، بار دیگر نگاه برخی را به تلویزیون ملی ایران کشاند.این سریال با وجود انتقادات بسیار باز هم توانست به آمار بالای مخاطب در نظرسنجی‌ها دست پیدا کند.به نقل از روابط عمومی رسانه ملی، نظرسنجی مرکز پژوهش و سنجش افکار صدا و سیما از نمونه آماری ۴۸۲۹ نفر از افراد بالای ۱۲ سال در سراسر کشور نشان داد سریال‌های «پدر»، «دلدادگان» و «آرماندو» به ترتیب رتبه‌های اول تا سوم را در جذب بیننده و رضایت مخاطب داشته‌اند.این نظرسنجی که در سراسر کشور و بیشتر در شهرهایی که مراکز استانی صدا و سیما در آن ها قرار دارد انجام شده نشان داد ۷۸.۶ درصد شرکت‌کنندگان، حداقل بیننده یکی از سریال‌های تلویزیون در روزهای گذشته بوده‌اند.
در میان این مجموعه‌های تلویزیونی، «پدر» که از شبکه دو پخش شد بیش از ۵۵ درصد مخاطبان را به خود اختصاص داده و پربیننده‌ترین سریال تابستان است. این مجموعه با کسب ۷۴ درصد، بیشترین درصد رضایت (در حد زیاد) را در بین مخاطبان داشته است، ۸۳.۸ درصد از این مخاطبان از بازی هنرپیشگان این مجموعه راضی بودند و نزدیک به ۷۵ درصد، از موضوع و جذابیت داستان و آموزنده بودن آن ابراز رضایت کرده‌اند.مجموعه تلویزیونی «دلدادگان» که این روز ها از شبکه سه پخش می‌شود ۳۴.۲ درصد از مخاطبان سریال‌های تلویزیونی را به خود اختصاص داده است.
دلدادگان با کسب رضایت ۶۶.۷ درصدی در رتبه دوم این رضایتمندی است. نزدیک به ۷۰ درصد از سوال شوندگان در این نظرسنجی از بازی هنرپیشه‌ها و حدود ۶۳ درصد آنان نیز از موضوع و کشش داستان ابراز رضایت کرده‌اند،مجموعه «آرماندو» نیز که از شبکه یک سیما پخش شد، رقم ۱۷.۶ درصد بیننده را به خوداختصاص داده است. طبق این نظرسنجی، نزدیک به ۵۰ درصد از این میزان بیننده، به سوال پرسش کنندگان درباره رضایت از آن پاسخ مثبت داده‌اند.
توشه پاییزی‌تلویزیون
آنچه تلویزیون در توشه تازه‌های پاییزی‌اش در سال ۹۷ گذاشته شامل چهار سریال است که طبق قرار در همین روزهای پیش رو مهمان نگاه مردم می‌شوند.سریال ۴۸ قسمتی «نجوا» که از ۱۴ مهر روی آنتن شبکه یک رفته ،از شنبه تا چهارشنبه ساعت ۲۲:۴۵ پخش می‌شود.این سریال به نویسندگی سعید شهسواری و کارگردانی ابراهیم شیبانی،ژانری اجتماعی دارد و ماجرای پسری به نام جلال شایان است که بعد از فارغ التحصیلی دانشگاه،در کتابفروشی استادش،هرمزی کار می‌کند.سجاد افشاریان،پوریا رحیمی سام ،نغمه ارجمند،الهام نامی و مسعود کرامتی از بازیگران اصلی این سریال هستند.
«آسمان هوای باران دارد» نام سریال ۳۰ قسمتی و مدرسه محوری است که قرار است از شبکه اول سیما پخش شود، قصه خانواده‌ای را روایت می کند که برای ادامه تحصیل دختر بزرگ‌شان در مقطع دکترا راهی تهران می‌شوند اما خواسته یا ناخواسته درگیر موضوعاتی می شوند که دستمایه قصه های این سریال قرار می‌گیرد. سریال «آسمان هوای باران دارد» به کارگردانی شهرام شاه حسینی و تهیه کنندگی امیر پوررحمانی، کاری از گروه فیلم و سریال شبکه یک سیماست که در ۳۰ قسمت ۴۰ دقیقه‌ای در حال تولید است و به زودی از این شبکه روی آنتن می‌رود. مرجانه گلچین، بهرنگ علوی، بابک کریمی و فریبا کوثری از جمله بازیگران این سریال هستند.با پایان یافتن ماه صفر نیز، سریال طنز «شرایط خاص» از شبکه سه سیما پخش خواهد شد. کارگردان شرایط خاص وحید امیرخانی و تهیه کننده اش هم سید مرتضی فاطمی است و تولید آن با نام اولیه «کلاف‌های رنگی» کلید زده شد. این سریال با بازی کامبیز دیرباز و بهرام افشاری در گروه فیلم و سریال شبکه سه سیما تولید و برای پخش در شب‌های پاییز و زمستان ۹۷ آماده شده است.
«شرایط خاص» یک کمدی موقعیت است که بخشی از این موقعیت با جابه‌جایی شخصیت در طول داستان رخ می‌دهد. این سریال نگاهی گذرا به دفاع مقدس دارد و مضامین اجتماعی با زبانی طنز در آن طرح می‌شود. «شرایط خاص» دارای خمیرمایه طنز است و مبنای کمدی داستان بیشتر بر طنز موقعیت استوار است تا طنز کلامی، بر همین اساس مخاطب با دیدن آن حال خوبی پیدا می‌کند. سریال «شرایط خاص» حدود ۵۰ لوکیشن دارد و عوامل آن حتی در ایام نوروز ۹۷ هم مشغول کار بودند.علاوه بر کامبیز دیرباز و بهرام افشاری، پروانه معصومی، نادر سلیمانی، کاظم سیاحی، مریم سعادت و شهره سلطانی از دیگر بازیگران این سریال هستند. همچنین سریال «حوالی پاییز» به تهیه‌کنندگی سعید پروینی و کارگردانی حسین نمازی از سریال‌هایی است که قرار است طبق برنامه کنداکتور سریال جلو رفته و از شبکه سه پخش و جایگزین سریال «دلدادگان» منوچهر هادی شود.سریال «حوالی پاییز» که با نام قبلی «بازگشت» دارای ملودرامی عاشقانه است در ۲۲ قسمت روایت خواهد شد که در آن رویا تیموریان، لیلا‌اوتادی، حسین مهری، مرتضی علی عباس میرزایی، محمد حمزه‌ای، ارشا اقدسی و … بازی می‌کنند.«نیکان» نام سریال دیگری است که بر اساس فیلم «لاک قرمز» و گویا در ادامه این فیلم سینمایی ساخته شده است، قرار است روی آنتن شبکه پنج برود.
فیلم سینمایی «لاک‌قرمز» به کارگردانی سید جمال سیدحاتمی و تهیه‌کنندگی کامران مجیدی در سال ۹۴ تولید شد و در آذر ۹۵ روی پرده سینما رفت. فروش این فیلم در سینماها بد نبود و توانست به رکورد یک میلیارد و ۲۰۰ میلیون تومانی برسد.
راه نجات در دست‌های بخش‌خصوصی
در انتها باید گفت که شاید برون‌سپاری بخشی از آثار یا سفارش ساخت به بخش خصوصی نه‌تنها می تواند بخشی از سرمایه اولیه ساخت برنامه‌ها و سریالها را جبران کند بلکه همان‌طور که رسالت صنعت سرگرمی است، می تواند مخاطبان تلویزیون را بار دیگر با این رسانه آشتی داده و مهم‌تر از همه اشتغال‌زایی متنوعی را هم به همراه داشته باشد.بنا به آمار و ارقام ، تلویزیون ایران تاکنون بیش از ۱۱۰۰مجموعه تلویزیونی از شبکه‌های مختلف را روی آنتن برده است و این نشان می‌دهد که این رسانه با وجود دست به گریبانی با بحران‌های شدید مالی و اقتصادی باز هم می‌تواند به نمایش، توجهی ویژه نشان دهد .
منبع :قانون دیلی
نوشته نگاهی به روند سریال‌سازی بعد از انقلاب در تلویزیون ایران اولین بار در نقد فارسی. پدیدار شد.
